عنوانی برای یک تحقیق ؛ عباسیان  و روش مسموم کردن مخالفان

بنی عباس با شعار سپردن حکومت به فردی از خاندان پیامبر (ص) بر سر کار آمدند و از این رو پس از تصاحب قدرت , از همه بیشتر از علویان احساس خطر می کردند . این امر با قیامهای سادات حسنی تشدید شد آنان ابتدا به هر طریق که توانستند به سر کوب این قیامها پرداختند اما در حذف فیزیکی قیام کنندگانی که دارای نفوذ گسترده بودند با احتیاط بیشتری برخورد کردند . این احتیاط به خصوص نسبت به آنانی که در ظاهر قیام نکرده  بودند و احتمال قیام آنان می رفت ضروری تر به نظر می رسید . تدابیری چون دادن امان به قیام کنندگانی که سرکوب آنان هزینه داشت , دستگیری و زندان  آنانی که در دسترس بودند ,  گردن زدن برخی به طور مخفیانه در زندان و سر انجام  مسموم کردن برخی دیگر از شیوه های پر کاربرد در بین سیاستهای امنیتی عباسیان بود .

البته  آنان حتی نسبت به کسانی که  اهل قیام نبودند ولی به دلایلی دارای نفوذ بودند  احساس خطر می کردند و به  همین شیوه ها برخورد می کردند  .

در بین سیاستهایی که گفته شد از همه کابردی تر , مسموم کردن مخالفان بود که بی سر و صدا و بدون برانگیختن احساسات هوادران آنها , خطر آنان را از سر رفع می کردند  خصوصا که آنان به پیامبر نسب می بردند و کشتن علنی آنان برای حکومت هزینه داشت .  در برخی گزارشهای تاریخی  مربوط به برخورد عباسیان با مخالفان  , اشاره هایی به این شیوه  عباسیان شده که به نظر می رسد  با جستجوی بیشتر در منابع  به مستندات بیشتری  دست یابیم .  

یکی از این گزارش ها مربوط به برخورد هارون الرشید با قیام یحیی بن عبد الله بن حسن که در ایران قیام کرد . یحیی  هواداران بسیاری پیدا کرد و هارون با دادن امان و تعهدات دیگر او را از میان یارانش بیرون کشید و نزد خود به پایتخت آورد . طبری در گزارش حوادث سال 176 هجری ,  برخورد هارون با این قیام کننده حسنی را چنین گزارش کرده است [1] :

سخن از خبر قیام یحیی و عاقبت کار وی‏

ابو حفص کرمانی گوید: آغاز کار یحیی بن عبد الله از آنجا بود که وی در دیلم قیام کرد و شوکتش بالا گرفت و کارش نیرو گرفت و مردمان از شهرها و ولایات بدو گراییدند و رشید از این بابت سخت آشفته شد ...

ضبی به نقل از پیری از نوفلیان گوید: به نزد عیسی بن جعفر در آمدیم... گفت: «امروز به نزد امیر مؤمنان رشید بودم، یحیی بن عبد الله را پیش خواند که وی را از زندان بیاوردند، با بندهای آهنین. ....وقتی یحیی را پیش خواندند رشید به حال خنده به بکار گفت:  « هی، هی، این گمان دارد که ما او را مسموم کرده‏ایم.» یحیی گفت: «گمان دارد یعنی چه؟ این درد زبان من است.» گوید: زبان خویش را در آورد که چون سبزی سبز بود.  گوید: رنگ هارون بگشت و سخت خشمگین شد.

گوید: یحیی گفت: «ای امیر مؤمنان، ما را قرابت و خویشاوندی‏ای هست، ما ترک و دیلم نیستیم، ای امیر مؤمنان، ما و شما مردم یک خاندانیم، خدا و قرابتی را که با پیمبر خدا داریم، صلی الله علیه و سلم، به یاد تو می‏آرم، برای چه مرا محبوس داشته‏ای و شکنجه می‏دهی؟» ...

ابو الخطاب گوید: شبی جعفر بن یحیی برمکی ضمن صحبت گفت: «امروز رشید، یحیی بن عبد الله بن حسن را پیش خواند، ابو البختری قاضی و محمد بن حسن فقیه یار ابو یوسف نیز پیش وی بودند، امان‏نامه‏ای را که به یحیی داده بود بخواست و به محمد بن حسن گفت: «درباره این امان‏نامه چه می‏گویی؟ آیا درست است؟» گفت: «درست است.» گوید: رشید با وی محاجه کرد. محمد بن حسن بدو گفت: «با امان‏نامه چه می‏کنی؟ اگر کافر حربی نیز بود و از نبردگاه رفته بود، در امان بود.» رشید این را در دل گرفت. پس از آن از ابو البختری خواست که امان‏نامه را بنگرد. ابو البختری گفت: «این از فلان و فلان جهت بی‏اعتبار است.» رشید گفت: «تو قاضی القضاتی و این را بهتر می‏دانی»، آنگاه امان‏نامه را پاره کرد و ابو البختری آب دهان بر آن افکند.

گوید: بکار بن عبد الله بن مصعب که در آن مجلس حاضر بود، روی به عبد الله بن- یحیی کرد و گفت: «اختلاف آوردی و از جماعت جدا شدی و با ما مخالفت کردی و قصد خلیفه ما کردی و چنین کردی و چنان کردی.» یحیی گفت: «شما کی باشید که خدا رحمتتان کند؟» جعفر گوید: رشید خودداری نتوانست و به شدت خندید.

گوید: یحیی برخاست که سوی زندان رود، رشید بدو گفت: «باز آی، مگر اکنون‏ این بیماری را بر او نمی‏بیند. اگر بمیرد، کسان گویند مسمومش کردند.» یحیی گفت: «نه، از وقتی در حبس بوده‏ام بیمار بوده‏ام، و پیش از آن نیز بیمار بودم.» ابو الخطاب گوید: پس از آن یحیی بیشتر از یک ماه نبود و در گذشت [2]. 

 چنان که می بینیم در این گزارش یکبار به نقل از هارون آمده که ؛«این گمان دارد که ما او را مسموم کرده‏ایم. » و  یحیی نیز پاسخ گفته ؛ «گمان دارد یعنی چه؟ این درد زبان من است.» و راوی می گوید: زبان خویش را در آورد که چون سبزی سبز بود. که دلالت بر وجود یک پیش فرض در باره سیره خلیفه در باره مخالفان زندانی دارد و در ادامه گزارش باز شاهدیم که هارون گفته است : اگر یحیی بمیرد خویشان او می گویند او را  مسموم کرده اند این دو تعبیر در گزارش برخورد با یک زندانی پر نفوذ , نشان از آن دارد که عباسیان  چنین شیوه ای را در برخورد با مخالفان داشته اند که در ذهن مخالفان و خاندانشان این پیش فرض  وجود داشته است . هر چند قتل این گونه در محافل رسمی انعکاس نمی یابد تا در تاریخ گزارش شود  اما باید توجه داشت  که افراد درگیر با موضوع پنهانی و انکارشدنی به اطلاعاتی دست می یابند که دیگران از آنها بی خبرند و خبر در بین خودشان منتشر می شود  . در این جا مناسب است یک مثال از تاریخ معاصر بیاوریم  . در دوره رضاخان , حکومت کسانی را که می خواست  بی سر و صدا بکشد با تزریق آمپول حاوی سم می کشت . هر چند آنانی که در بیرون از زندان بودند و گمان می کردند زندانی در اثر بیماری از دنیا رفته ولی زندانیان و خانواده های آنان از این شیوه آگاه بودند  و حتی زندانیان به هنگام شوخی با یکدیگر , می گفتند خدا قسمت کند فلانی (دکتر زندان ) تو را ویزیت کند (یعنی به دست او مسموم شوی ) .

ما در اینجا نمی خواهیم بگویم این متن مستند قطعی در باره این رسم خلفاست لکن این مطلب بستری است برای فرضیه سازی یک تحقیق .

این تحقیق خصوصا در رابطه با زندگی ائمه کاربرد خواهد داشت چرا که نیمی از آنان در دوره عباسی زندگی می کردند و همگی آنها به نوعی زیر نظر بوده اند و خلفا از زندانی کردن , تبیعد و فراخواندن آنان به پایتختها و کنترل امنیتی شدیدشان  , دریغ نکردند .